Мінск : Логвінаў, 2010. – 98 с. – (Галерэя "Б").

ISBN 978-985-6901-94-5

Напружыць усе сілы і паглядзець праз свае маскі ў гэтай кнізе. Зрабіць некалькі колаў па пакоі і падыйсці да Гары. Пабачыць у яго акулярах свой адбітак. Паглядзець глыбей. Яшчэ глыбей. Наскрозь. Супасці з гэтай маскай назаўжды. Нарэшце ахапіць Усё.

ЗМЕСТ

Мой апошні аргумент: зачын

1. Аблокі
2. Мілы Гары
3. Мёртвы кот

Магічны тэатр: эпіграф

4. Архан, Архан
5.Палімпсэст
6. Райнер. Марыя. Рыльке

Ірландскія хрызантэмы: словы для музыкі, можа быць

7. Кабала

Горы і лагчыны: падарожжа на Поўдзень

8. Дзяды: частка восьмая
9. Фурманка святога Міколы

З менскага нататніка: п'еса для танцораў

10. Рыбкі
11. Лялечны дом
12. Лепшы танец Маргарыты

Трынаццатая гісторыя

Аблокі (гісторыя з кнігі)

Калi Гары прапанаваў мне згуляць партыю, я пагадзiлася не адразу. Я засумнявалася, бо ў Гары была падазроная манэра гуляць у шахматы. Ён гуляў навосьлеп: заплюшчваў вочы, яшчэ расстаўляючы фігуры на полі, і расплюшчваў іх, толькі калі ставіў мат.

"Скажы шчыра, Гары, – аднойчы я спытала яго, – у чым твой сакрэт? Хіба табе зусім нецікава, які я раблю ход? Хіба для гульні зусім-зусім неістотна, на што я замерваюся?"

Гары ледзь заўважна ўсьміхнуўся на гэта (яго нечым насьмяшылі мае пытаньні) i, задуменна ўглядаючыся ў аблокі, адказаў: "Кожны твой ход – страшэнна істотны для мяне. Істотны настолькі, што я магу забыць пра самае галоўнае. А пра галоўнае забываць нельга. У гэтым галоўным – сэнс гульні. Гэтае галоўнае – і ёсьць сама гульня".

Вось так. Менавіта так, слова ў слова, сказаў мне мой стары сябар Гары, а я не наважылася спытаць, што гэта – самае галоўнае. Бо, калі я яго слухала, мне здавалася, што я ўсё разумею. А пасьля яно – гэтае разуменьне − кудысьці зьнікала, я забывала сэнс прыгожых слоў Гары. Дарма што ён увесь час паўтараў і паўтараў: нельга забываць пра галоўнае. Ніколі нельга забываць пра галоўнае.

Вось і цяпер ён кажа мне пра сакрэт гульні, спакушаючы яшчэ раз згуляць з ім. Гары кажа гэта, дастаючы сваю новую шахматную дошку, якую яму зусiм нядаўна падаравалi. Дошка нагадвае мне сваiмі чорна-белымі клеткамі старую дзiцячую гульню ў iнь i ян, i я ўжо пачынаю пераконваць сябе, што ў незвычайных рытуалах Гары ёсць нешта прывабнае: ён упарта не хоча бачыць маю паразу. Я амаль пагаджаюся на партыю, але стаўлю ўмову:

– Мы будзем гуляць на жаданнi, Гары.
– Выдатна, – смяецца ён, зусім не адчуваючы пагрозы.
– Жаданнi загадвае той, хто атрымлiвае паразу, – насцярожана папярэджваю яго я, але на Гары мае словы не робяць анiякага ўражання.

Ён заплюшчвае вочы, і мы пачынаем партыю. Спачатку я спрабую сачыць за хадамі Гары, але гэта мне ніяк не дапамагае – Гары забірае фігуру за фігурай, прабіраючыся наперад, і калі ён займае ўвесь цэнтар, я больш не супраціўляюся. Я вырашаю, што цяпер ужо позна засяроджвацца на гульні – і тады з лёгкасьцю пачынаю думаць пра сваю нечаканую ўмову, якую сама паставіла перад пачаткам партыі – пра жаданьне, якое цяпер давядзецца прыдумляць. Я хачу знайсьці жаданьне – такое ж грандыёзнае, як і гульня Гары навосьлеп, жаданьне, выканаць якое Гары зможа, толькі калі прыгадае нашую з ім дзіцячую гульню ў інь і ян. А гэта не так і проста.

Вядома, жаданьне маё мусіць быць, – разважаю я сама з сабою, – мэтафізычным. Іначай – ніякага сапраўднага выпрабаваньня для Гары ў гэтым не будзе. Ён жа не любіць глядзець на выпрабаваньне – ён перамагае яго, заплюшчваючы вочы. Гары заплюшчвае вочы ня толькі падчас гульні ў шахматы. Здаецца, ён так і жыве – з заплюшчанымі вачыма.

І нават калі ён расплюшчыць іх, каб сказаць мне: "Мат", – ён, так мне здасца, усё яшчэ будзе недзе там. І глядзець ён будзе не на мяне – а наскрозь (так, як глядзяць адтуль). Настолькі наскрозь ён будзе глядзець, што пабачыць нарэшце тое жаданьне, якое я яшчэ не пасьпею прыдумаць.

І вось так Гары будзе глядзець на мяне і бачыць маё жаданьне – але я буду маўчаць, – а таму ён не вытрымае і загаворыць першым.

– Паслухай, – зазірае ён у вочы. – Здаецца, ты ставіла ўмову, што загадвае жаданьнi той, хто атрымаў паразу?
– Менавiта, – радасна пагаджаюся я. – Я прайграла – значыць загадваю жаданьне.
– Ты прайграла, – пярэчыць мне Гары, – але гэта яшчэ нiчога ня значыць. Ты прайграла, але атрымала асалоду ад гэтай партыi, значыць – нiякай паразы. А калі параза не твая, значыць – яна мая. У гэтай партыi я атрымаў паразу і цяпер маю права загадваць жаданьне.

Здаецца, Гары прадумаў гэта загадзя, бо жаданьне ў яго ўжо было падрыхтаванае. Ён падняўся з услончыка і папрасіў стаць каля яго. Гары сказаў, што хоча абняць мяне. І ўсё? – расьсьмяялася я, хаця насамрэч мяне гэта страшна ўстрывожыла: а як жа халодная мэтафізыка Гары? Няўжо ён так проста з ёю разьвітаецца, – зьдзіўляюся я, падыходзячы ўшчыльную да яго. Я ўжо адчуваю на сваім твары яго дыханьне, але Гары не сьпяшаецца абдымаць мяне. Здаецца, ён зусім не дакранаецца да мяне. Зусім не. Ён толькі павольна перабірае пальцамі мае валасы на плячах, якія зблыталіся ад ветру. Бярэцца за шалік і затрымлівае яго ў сваіх далонях. Пасьля нарэшце ён абдымае мяне і шэпча нешта пра самае галоўнае ў гульні. "Ты ўсё-такі забыла – ты забыла пра самае галоўнае," – амаль радасна шэпча мне Гары. Нібыта і не дакараючы, а віншуючы мяне з гэтай таленавітай памылкай. З тым, што я забыла пра галоўнае.

– Пра караля? – перапытваю я.

Але Гары не адказвае. Ён сумна ўсьміхаецца ў мае валасы і не адпускае ад сябе.

– Прызнайся, Гары, – спрабую вызваліцца з яго загадкавага позірку і вярнуць яго нечаканым пытаньнем да самога сябе. – А калi б ты выйграў i цябе гэта не засмуцiла – параза была б усё роўна твая?

Гары цяпер хiтра пасмiхаецца, але так i не адказвае на маё пытаньне.

Ён акуратна выстаўляе караля i каралеву зноў на дошку i прапануе праверыць у наступнай партыi – чыёй будзе параза, калi ён выйграе i атрымае ад партыi асалоду. "Адказ да нас прыйдзе сам, – пераконвае ён мяне. – Вось пабачыш".

Я пагаджаюся на наступную партыю не адразу. Спачатку я крыху злуюся. Думаю пра жаданьне Гары і засмучаюся: я, здаецца, так і не заўважыла, што Гары мяне абдымаў. Нібыта гэта я, а не Гары, увесь час была з заплюшчанымі вачыма.

Але пасьля я зноў засяроджваюся на чорных i белых квадрацiках дошкi, прыгадваю гульню ў інь i ян, i думаю, што ня ўсё так кепска. Я думаю, што такая заблытаная лёгiка Гары можа мне нават вельмi спатрэбiцца. Яна дапаможа прыдумаць заканчэнне майму няскончанаму i ўжо амаль настолькi ж заблытанаму апавяданню.

Я ўвесь час думаю пра сваё апавяданьне і пра Гары ў ім. Я хачу, каб ён разблытаў вузел, які старанна сплятаўся некалькі апошніх тыдняў, – я хачу, каб ён разблытаў маё недапісанае апавяданьне. У той час я пісала апавяданьне пра магічны тэатар. Пра Гары і магічны тэатар. Дакладней, Гары самога ў гэтым апавяданьні не было – пад ім хаваліся некалькі пэрсанажаў, і ўсе яны ў выніку мусілі зьняць свае маскі. Зрэшты, маскі ніхто ў апавяданьні, хутчэй за ўсё, так і не зьняў, – падазравала я, – але справа была ня ў гэтым. Справа была ў тым, што адным з яго ўвасабленьняў у апавяданьні я зрабіла сябе. Мне цікава было, якое месца я займаю ў тэатры Гары. Якую ролю я сама сабе адвяду ў гэтай гульні. Зрэшты, роляў можа быць шмат. Але ўся праблема ў тым, што – як ні паглядзі – спакуса мяне чакала ў кожнай ролі і магчымасьць здрадзіць – таксама была ва ўсіх ролях. Таму я наўмысна правакую сама сябе ў апавяданьні – і пытаю: кім ты хочаш быць, Марго? Ці – з кім ты хочаш быць? Я спальваю ўсе масты – і далей ужо не магу адгаворвацца. Я мушу нарэшце даць адказ.

– Паслухай, Гары, – не вытрымліваю я і ўжо падчас гульні, не дачакаўшыся сваёй чаргі жаданьняў, задаю яму пытаньне. – Я перапісваю ўжо некалькі разоў сваё апавяданьне, але што разу спыняюся на адным i тым жа пытаньнi. Кiм я хачу быць? У мяне ўвесь час круцiцца адзiн i той жа адказ – але гэты адказ прыдуманы ня мной, а героем Сэлiнджэра. "Я хачу стаць мёртвым катом", – сказаў Сімур бацькам нарачонай, калі яны запыталіся пра яго будучыню. Я таксама хачу сказаць, што буду мёртвым катом, але хіба гэта ня будзе хлусьнёю, Гары? Я ж не бацькам нарачонай буду адказваць, я буду адказваць свайму ўласнаму тату. І як мне сказаць яму – мёртвы кот? Як мне сказаць, што самае бясцэннае ў жыцьці – гэта мёртвы кот, на якога ніхто ніколі ня зможа прызначыць цану. І хіба я змагу перамагчы калі-небудзь свайго ўласнага тату? – я змаўкаю ненадоўга, толькі каб злавіць позірк Гары: ён углядаецца ў аблокі, зноў шукае вецер, і менавіта цяпер ён – я гэта адчуваю – зможа адказаць мне так, як ён адказваў падчас старой дзіцячай гульні ў інь і ян. Я нарэшце пытаю Гары ціха і ўважліва: – Чым мне скончыць апавяданьне, Гары? Што мне адказаць тату?

– Так i скажы яму, – прапаноўвае Гары, – "Я хачу быць мёртвым катом". Пасьля гэтага ён ужо не атрымае над табой перамогi.
– Але i я пасля гэтага ня буду пераможцай, бо хiба гэта прыдумала я?
– Не, гэта, вядома, прыдумала не ты, – пагаджаецца Гары. –
– I, дзякуй Богу, пераможцай ты ўжо таксама нiколi не будзеш. Цяпер ты проста будзеш… непераможнай, – кажа Гары і расплюшчвае вочы. – Мат, – кажа ён і забірае майго караля.

Ён у гэты момант глядзіць на мяне ўважліва-ўважліва. Нават выпрабавальна – засмучуся ці не. Разьвесялюся ці застануся спакойнай. Але я нічога не разумею. Таму не ведаю – радавацца мне ці пераймацца, што прайграла. Словы Гары пра непераможнасьць і пра мёртвага ката ўзрушылі мяне, і я цяпер не магу думаць пра паразу – маю ці яго, а таму гатовая пагадзіцца з любым вынікам – з тым, што скажа Гары.

Гары і на гэты раз лічыць, што параза ягоная (значыць, я ўсё ж не вытрымала выпрабаваньне – задумалася пра згубленага караля?). Мяне гэта цалкам задавальняе. Мяне страшна хвалюе толькі адно – якое жаданьне прыдумае Гары на гэты раз.

Ён прызнаецца, што даўно марыў прапанаваць мне адну авантуру. Але баяўся спалохаць. А вось цяпер. Здаецца, цяпер можна. Гары просіць мяне сыграць з ім партыю навосьлеп. Таксама заплюшчыць вочы і не расплюшчваць іх да самага заканчэньня партыі. Да самага мату.

Я, вядома, пагаджаюся.

Спачатку я не магу зразумець, дзе наагул само поле і дзе на гэтым полі белыя, а дзе чорныя фігуры. Але Гары падказвае мне, што рабіць у такім выпадку – варта граць абедзьвюма рукамі. І тады хутчэй прызвычаісься да цемры, тады забудзеш пра непатрэбныя пытаньні і сканцэнтруесься на самой гульні, – вельмі сур'ёзна кажа мне Гары.

І я пачынаю граць. Я трымаю амаль увесь час у руках драўляныя, пакрытыя лякам фігуркі, мяняю іх, перабіраю пальцамі. Прыемна здагадвацца, дзе слон, дзе фэрзь, дзе ладзьдзя. Настолькі прыемна, што я не адразу заўважаю: нідзе няма майго караля. Перабіраць, перастаўляць драўляныя фігуркі прыносіць столькі радасьці, што мне не хочацца спыняць гульню, мне хочацца адцягнуць мат як надалей. Мабыць, таму мне становіцца амаль усё роўна, што з маім – ці з яго – каралём. Я зусім не чую і таго, што мне некалькі разоў паўтарае Гары, – хіба можна пачуць яшчэ кагосьці, калі ты слухаеш інь і ян, адчуваеш, як яны мяняюцца, пераходзяць з поля на поле, з клеткі на клетку. У поўнай цемры.

І тады:
– Мат, – паўтарае Гары грамчэй. – Ты мне паставіла мат.
– Mein Gott, – падхопліваюся я. – Але я зусім не заўважыла. Я зусім не хацела, каб так хутка скончылася гульня.

Я расплюшчваю вочы і здзіўлена гляджу на Гары – ён сьмяецца. Шчыра і зусім не сумна. Мяне гэта заблытвае канчаткова і я пытаю:

– Калі зьнік твой кароль, Гары, ты весялісься. Чаму? Хіба кароль – не самае галоўнае?
– Не, – шчасьліва хітае Гары галавой. – Сэнс гульні зусім не ў каралі. Сэнс гульні – … Але я табе ўсё ўжо і так распавёў. Ці гэта ты мне распавяла. Ці гэта нам распавёў Сэлінджэр. У гісторыі пра мёртвага ката.

Гары змаўкае на нейкае імгненьне – ён задаецца каанам, адстаронена глядзіць на аблокі, шукае вецер… А пасьля адным толькі гэстам усё мне тлумачыць: галоўнае ў шахматах – не забываць пра мёртвага ката.

І ўсё. Больш ён нічога не кажа. Ён зьбірае свае новыя шахматы. Сьветла-сьветла ўсьміхаецца і сыходзіць. Лёгка, як анёл, сыходзіць Гары ад мяне па алеі парку, а я думаю: можа быць, калі я дапішу апавяданьне пра магічны тэатар і пра Гары ў ім, можа быць, тады я ўсё і зразумею. Але пакуль я не магу нават зразумець – хто з нас атрымаў паразу ў апошняй партыі.

Я не магу зразумець не толькі гэтага. Я не магу зразумець, чаму Гары сыходзіць, пакідаючы мяне сам-насам з маімі яшчэ нават не прыдуманымі жаданьнямі.

Я моцна засмучаюся, бо прадчуваю, што калі няма пераможаных, калі я стану непераможнай, то каму застанецца прыдумляць жаданьні? Каму, Гары? – пытаю я яго, але ён ужо далёка і мяне не чуе.

А без жаданьняў – і шахматы ня шахматы, думаю я. І старая дзіцячая гульня ў інь і ян – без жаданьняў – таксама ніякая ўжо не гульня. А так – халодныя цені аблокаў.

Самае неверагоднае ў гэтым выданні тое, што маладая аўтарка дэбютавала ў такім складаным жанры, як філасофская проза. "Трынаццаць гісторый..." – кніга пра "здзіўленне, якое не вымагае ніякіх пошукаў і тлумачэнняў"... Пра тое, чаму "перамога не адрозніваецца ад паразы"... Пра загадкі, знікненні і тайны, якія адбываюцца адно ў размовах двух любячых людзей. Адзінай праблемай гэтых філасофскіх дыялогаў застаецца герметычнасць прасторы, на якой жывуць і спрачаюцца інтэлектуальна заклапочаныя персанажы кнігі... Але калі вы любіце прозу цяжкую для разумення, але лёгкую і нават зграбную па форме, то гэтая кніга для вас. (Ганна Кісьліцына)

Тут можна пачытаць іншыя творы Наталкі Харытанюк:
Архан, Архан.
Бадзяжкі Дхармы.
Фурманка сьвятога Мiколы.

Падрабязней пра кнігу "Трынаццаць гісторый пра мёртвага ката" тут.